Po stwierdzeniu nieważności umowy kredytu indeksowanego/denominowanego do waluty obcej kluczowe znaczenie dla stron ma rozliczenie świadczeń dokonywanych w ramach obsługi kredytu. Nie ma wątpliwości, że bank jest zobowiązany do zwrotu wszelkich spłaconych przez kredytobiorcę rat, prowizji i innych kosztów okołokredytowych. Kredytobiorca z kolei musi zwrócić bankowi kwotę udzielonego kredytu – pisze na łamach Rzeczpospolitej radca prawny Rafał Dudek.
Wynagrodzenie za korzystanie z kapitału
Pojawia się pytanie, czy poza zwrotem udostępnionych kredytobiorcy kwot bank może domagać się innych świadczeń. W szczególności, czy przysługuje mu tzw. roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z kapitału lub waloryzację udostępnionych środków.
W doktrynie podkreśla się, że podstawowym obowiązkiem banku w umowie kredytu jest udostępnienie kredytobiorcy na określony czas środków pieniężnych. Umowa kredytu przypomina w tym zakresie np. najem lub leasing. Inny jest tylko przedmiot udostępnienia. W przypadku najmu i leasingu udostępnia się rzeczy – np. samochody, maszyny budowlane czy nieruchomości. Natomiast w umowie kredytu udostępnianym dobrem są pieniądze. Przed stwierdzeniem nieważności umowy kredytobiorca przez kilkanaście lat korzystał ze środków udostępnionych przez bank. Pojawia się pytanie, czy bankowi przysługuje wobec kredytobiorcy wynagrodzenie za korzystanie z kapitału przez kredytobiorcę.
Banki stoją na stanowisku, że mogą domagać się wynagrodzenia za korzystanie z kapitału. Udostępnienie kredytobiorcom pieniędzy na kilkanaście lat stanowi usługę, za którą należy się wynagrodzenie. Ponadto podnosi się, że w realiach gospodarki rynkowej nie istnieje darmowy kredyt, a rozwiązanie polegające na faktycznie darmowym pozyskaniu środków przez frankowiczów jest niesprawiedliwe wobec osób, które zdecydowały się na tradycyjne kredyty złotowe, oraz może przynieść negatywne skutki dla całego sektora bankowego.
Z kolei prezes UOKIK, rzecznik praw obywatelskich i rzecznik finansowy podnoszą, że w tym przypadku wynagrodzenie za korzystanie z kapitału pozostaje w sprzeczności z celem dyrektywy 93/13/EWG. Przyznanie jakiemukolwiek przedsiębiorcy prawa do domagania się wynagrodzenia po zastosowaniu niedozwolonych postanowień umownych prowadzi do sytuacji, w której przedsiębiorca byłby niejako zachęcany do stosowania niedozwolonych postanowień umownych, gdyż nawet w razie zakwestionowania przed sądem abuzywnych postanowień interes nieuczciwego przedsiębiorcy zostałby ochroniony przez ogólne regulacje prawa cywilnego.
Ponadto zwraca się uwagę, że roszczenie o zwrot świadczenia nienależnego obejmuje zwrot w naturze nienależnie spełnionych świadczeń. W tym przypadku zwrot w naturze może obejmować jedynie zwrot kwot wpłaconych w ramach wykonywania umowy i nie daje podstaw do jakiegokolwiek wynagrodzenia za korzystanie z kapitału.
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, w czerwcowym wyroku, po raz kolejny stanął po stronie frankowiczów. Wcześniej uznał, że wadliwą umowę kredytową można unieważnić na żądanie lub za zgodą konsumenta. Teraz stwierdził, że w przypadku unieważnienia umowy bank nie może domagać się od kredytobiorcy wynagrodzenia za korzystanie z kapitału.
Kluczowy wyrok TSUE
Dla oceny, czy kredytobiorcy należy się wynagrodzenie za korzystanie z kapitału, kluczowe znaczenie ma wyrok TSUE z dnia 15 czerwca 2023 roku w sprawie o sygn. C-520/21, w którym Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG stoją na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą instytucja kredytowa ma prawo żądać od konsumenta rekompensaty wykraczającej poza zwrot kapitału wypłaconego z tytułu wykonania tej umowy oraz poza zapłatę ustawowych odsetek za zwłokę od dnia wezwania do zapłaty.
Ponieważ sądy krajowe powinny interpretować przepisy polskiego prawa w sposób zgodny z wiążącymi przepisami prawa unijnego, to w świetle orzeczenia w sprawie C-520/21 bankom nie przysługuje wobec konsumenta roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z kapitału.
Waloryzacja roszczenia
Pojawia się pytanie, czy bank zamiast roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie z kapitału może na podstawie art. 3581 § 3 k.c. domagać się waloryzacji przez sąd kwoty udostępnionego kapitału. Banki argumentują, że na skutek inflacji doszło do istotnego spadku wartości pieniądza i w efekcie kwota udzielonego kapitału powinna zostać podwyższona o wartość inflacji czy też na podstawie wzrostu wartości kredytowanej nieruchomości.
Należy zauważyć, że te same racje, które wykluczają możliwość dochodzenia przez banki roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie z kapitału, przeciwstawiają się także waloryzacji kwoty udzielonego kredytu. Ponadto z roszczeniem o waloryzację świadczenia nie może wystąpić przedsiębiorca w związku z prowadzoną działalnością.
Odfrankowienie kredytu jest jednym z dwóch zasadniczych korzystnych dla kredytobiorców rozstrzygnięć, które zapadają w sprawach dotyczących kredytów indeksowanych i denominowanych do waluty obcej CHF. Drugim takim rozstrzygnięciem jest nieważność całości zawartej umowy. Po sankcje nieważności umowy kredytowej sądy sięgają znacznie częściej niż po odfrankowienie kredytu.
Sytuacja przedsiębiorcy
Kolejną kwestią jest to, czy banki mogą domagać się wynagrodzenia za korzystanie z kapitału od kredytobiorców, którzy wzięli kredyt w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą. Wyrok TSUE w sprawie C-520/21 znajduje zastosowanie jedynie dla kredytobiorców – konsumentów. Przedsiębiorcom pozostaje powoływanie się na zakres obowiązku zwrotu nienależnego świadczenia, który obejmuje to, co strony wzajemnie świadczyły w ramach wykonywania umowy.
1 Tak np. B. Bajor [w:] L. Kociucki, J.M. Kondek, K. Królikowska, B. Bajor, Prawo bankowe. Komentarz do przepisów cywilnoprawnych, Warszawa 2020, art. 69.
2 Stanowisko Związku Banków Polskich z 30 marca 2021 r. zatytułowane: „Wynagrodzenie” za korzystanie z kapitału (zwrot wartości świadczenia banku polegającego na umożliwieniu kredytobiorcy korzystania z kapitału)
3 Stanowisko prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w sprawie wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 3 października 2019 r. w sprawie C-260/18 (Dziubak vs Raiffeisen Bank International AG) i jego skutków dla umów zawieranych w obrocie konsumenckim.
4 Uwagi na piśmie rzecznika praw obywatelskich w postępowaniu o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym w sprawie C-520/21 Bank M.
5 Stanowisko rzecznika finansowego przedstawione w sprawie rozpatrywanej przez Sąd Najwyższy pod sygn. III CZP 11/21.
6 P. Horosz w M. Załucki (red.) Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2020, str. 923.
7 Wyrok ETS-u z dnia 10 kwietnia 1984 r. w sprawie C-14/83, Sabine von Colson i Elisabeth Kamann, ECLI identifier: ECLI:EU:C:1984:153
8 zob. art. 3581 § 4 k.c., SA w Katowicach w wyroku z 20 sierpnia 2008 r. o sygn. V ACa 283/08, LEX nr 491133.
Czytaj na portalu Rzeczpospolitej: https://www.rp.pl/konsumenci/art39084581-kredyty-frankowe-czy-bank-ma-prawo-zadac-wynagrodzenia-za-korzystanie-z-kapitalu